LUISTERDAGEN

De luisterdagen, een zintuiglijke ervaring juist voor mensen met een visuele beperking

U kent het vast, hoe een geur u soms terug kan voeren naar een bepaalde periode en haarscherp de herinneringen en bijbehorende beelden kan oproepen. Dat geldt ook voor geluiden. Geluiden projecteren als het ware een beeld op de trommelvliezen.

Veel van het reguliere aanbod aan kunstevenementen is erg visueel. Daardoor ontgaat er altijd wel iets van de kunst, in meer of mindere mate, aan een visueel gehandicapte bezoeker. Tijdens de Luisterdag willen we een programma bieden dat juist appelleert aan de zintuigen die voor deze groep belangrijk zijn, het gehoor en het gevoel.

 “Het havenbeeld verklankt” Heijplaat Rotterdam, 16 juni 2012

Stichting Geluid in Zicht organiseerde een tweede luisterdag in Rotterdam. Soundscapes, geluidsschilderijen, korte verhalen, poëzie, muziek en persoonlijke rondleidingen namen de deelnemers mee op een tocht door de Rotterdamse haven en het verrassende tuindorp Heijplaat, in 1917 gebouwd als woonwijk voor havenarbeiders van de Rotterdamse Droogdok Maatschappij (RDM).

Het programma begon met een boottocht die de deelnemers, de meeste met een visuele beperking, naar Heijplaat bracht. Op de boot al konden zij luisteren naar soundscapes van leerlingen van drie blindenscholen. Aangekomen aan wal begeleidde de fanfare Dockyard de bezoekers naar de voormalige NDM machinehal, waar zij luisterden naar een programma gepresenteerd door Vincent Bijlo.

Stichting GiZ heeft zich bij deze tweede luisterdag speciaal op jongeren gericht. De Visioscholen van Amsterdam en Rotterdam en de blindenschool Bartiméus Zeist werkten actief mee. De jongeren van deze drie scholen hebben een deel van de programmering vormgegeven, door in groepen zelf geluidskunst te maken. En niet zonder resultaat! Een ziende bezoeker over de soundscape van Visio Amsterdam:

‘Een zwaar geluid zwelt aan. Het geluid van een boot, een schip of misschien een enorm cruiseschip? Het wordt zwaarder, en luider. Het schip lijkt te wachten, minutenlang. Het geluid gaat voort. Een zwaar geluid in mijn oren. Ik kan nergens meer aan denken, hoor alleen nog het monotone geluid. Wat het is of wat het beoogt te zijn doet er niet meer toe. De 23 duizend vierkante meters die deze voormalige machinehal van de RDM-werf telt versterken het effect. Trance, zo zou je het bijna kunnen noemen. Maar met mijn ogen zie ik het tegenovergestelde. Jongeren die deze soundscape opgenomen hebben en hem nu voorzien van live-effecten, staan relaxed te wachten tot het hun beurt is. Ze keuvelen, geven elkaar een high five. Plotseling zit ik weer in de machinehal, en probeer me weer te concentreren.’

De afsluiting van de dag vormde een geluidswandeling in kleine groepjes door de wijk Heijplaat: een ontdekkingstocht door het verleden vol onverwachte ontmoetingen met onder meer een havenarbeider en een dichter. De tocht eindigde met een concert vanuit het oude muziekpaviljoen Prinses Beatrix door muziekvereniging Dockyard en de Rotterdamse rapper Unorthadox.

Dit evenement was mogelijk dankzij de steun van de volgende instellingen: Gemeente Rotterdam, GIZ,RDM Campus, LSBS , NSGK, NVBS, Rotterdamse Stichting Blindenbelangen, Stichting Blindenpenning, Stichting KUBES

“Luisteren in het duister” Westergasterrein Amsterdam, 9 oktober 2010

In 2010 organiseerde de stichting Geluid In Zicht in samenwerking met de Stichting KUBES, voor het eerst een Luisterdag. Corrie Balemans, zelf blind, is redacteur van Anders Bekeken, het ledenblad van de Oogvereniging. Zij schreef over de Luisterdag onderstaand verslag.

‘Geluid komt in films vaak voort uit het beeld. Maar op de eerste Nederlandse Luisterdag in de Westergasfabriek in Amsterdam gaat het juist andersom: het geluid presenteert het verhaal.

Het licht in de theaterzaal van het Ketelhuis van de Westergasfabriek in Amsterdam is uit. Je ziet alleen een spookachtige technicus achter een computerscherm zitten; verder is alles zwart. Maar te horen is er genoeg op deze zaterdag 9 oktober, die door de stichtingen Geluid in Zicht en KUBES is uitgekozen als de eerste Nederlandse luisterdag. In het ochtendprogramma van het unieke project ‘Luisteren in het Duister’ staan klanken en het gesproken woord centraal. Niet de ogen, maar de oren en de geest dicteren hier wat we zien.

Zo verplaatst audiograaf Hannes Wallrafen (medeoprichter van stichting Geluid in Zicht) ons met zijn klanksculptuur Electra naar het laboratorium van de Westergasfabriek, waar licht zich presenteert als geluid. Hij zegt: “Het valt mij op dat mensen die in hun jeugd weinig of geen visuele beelden hebben waargenomen vooral registrerend luisteren. Ziende mensen visualiseren meer.” Wallrafen verduidelijkt dit aan de hand van een opmerking die hij kreeg over TONE, een klanksculptuur van Arno Peeters, gebaseerd op geluiden uit de Berlijnse metro. “Een blind geboren meneer vertelde mij daarnet dat hij precies kon horen wanneer de metrowagons in elkaar schoven. Bij visualiserend luisteren – wat later blind geworden en ziende mensen doen – registreer je niet dit soort details, maar maak je in je hoofd een beeld van de omgeving. Zo zag ík mezelf tijdens het luisteren op een Berlijns metroperron staan,” vertelt Wallrafen.

De start van de rondleiding over het Westergasterrein levert hilarische momenten op. Vrijwillige gidsen proberen enthousiast met opgestoken briefjes hun groepje bij elkaar te krijgen, maar dat heeft weinig zin bij een publiek dat nauwelijks ziet. Uiteindelijk prijzen ze als marktkooplieden luidkeels hun groepsnummer aan, en allemaal door elkaar. Chaos kan leuk zijn. Tijdens de audiowandeling probeert maakster Cilia Erens onze zintuigen te bedriegen, en dat lukt haar. Adrie Hopman, de slechtziende secretaris van stichting KUBES, meent zowaar te voelen dat het gras onder zijn voeten verandert in grind. Hij doet even zijn ogen open, maar nee: het is echt nog steeds gras. ‘Tastbedrog’ noemt Wallrafen dit.

De gebouwen op het Westergasterrein hebben na de sluiting van de gas- en lichtfabriek allemaal een culturele bestemming gekregen. Zo ook de parapluvormige gashouder, waar de luisterdag wordt afgesloten met drie voorstellingen die ruimtelijke beleving beogen. En weer is men creatief met klank: tijdens de voordracht van zijn gedicht ‘De Stem’ laat Menno Wigman’s stemgeluid ons alle hoeken van de zaal zien. Vervolgens bewijst kunstenaar Hans van Koolwijk dat je met ballonnen muziek kunt maken. Onderaan de met helium gevulde ballonnen (de ene wat voller dan de andere) heeft Van Koolwijk handgemaakte bamboefluitjes bevestigd. Helpers laten de ballonnen opstijgen in wisselende combinaties die soms akkoorden vormen. Ze fluiten of loeien totdat ze het dak bereiken, waarna ze langzaam naar beneden zweven en machteloos op de grond vallen. Neerzweven doen ook de sopranen Willemijn van Gent en Murni Suwetja. Zij brengen, begeleid door het Spieghel Trio, het schitterende zangduet Chioma d’Oro van Claudio Monteverdi vanaf een bouwlift. Hun stemmen komen vanuit de nok van de gashouder langzaam steeds dichter bij de grond en bij mijn oor naarmate de lift wordt neergelaten. Helaas krijgt niet iedereen dit effect goed mee, maar vanaf mijn zitplaats is het een indrukwekkende ervaring: als engelen die uit de hemel neerdalen.’

Deze dag werd mede mogelijk gemaakt door: de directie van de Westergasfabriek; de directeur van het Ketelhuis; Monumental Productions, Rotterdamse Stichting Blindenbelangen, SKOR, Stichting Oogfonds, Stichting Bartiméus en alle deelnemende kunstenaars, musici en de vrijwilligers.